ภูมิปัญญาชาวบ้านด้านการทอผ้าพื้นบ้านไทย

ประวัติความเป็นมา

           ผ้าพื้นบ้าน ผ้าทอด้วยกี่หรือหูกพื้นบ้าน ตามกรรมวิธีที่สืบทอดกันมาแต่โบราณ มักทอด้วยฝ้ายหรือไหม ผ้าพื้นบ้านหรือผ้าทอมือมีกรรมวิธีการทอต่างๆกัน เช่น ทอเรียบๆไม่มีลาย เรียกผ้าพื้น ทอเป็นลวดลายเรียก ผ้ายก ทอเป็นลวดลายด้วยการจก เรียก ผ้าจก ผ้าทอเป็นลวดลายโดยการขิด เรียก ผ้าขิด ทอเป็นลวยลายด้วยการมัดย้อม เรียก ผ้ามัดหมี่ เป็นต้น
           ผ้าพื้นบ้านของไทยในภาคต่างๆ มีกรรมวิธีการย้อม การทอสอดคล้องกับขนบประเพณี และวิถีชีวิตของแต่ละกลุ่มชน ซึ่งมีรูปแบบและการใช้สอยต่างๆกัน เช่น ผ้าซิ่น ผ้าเบี่ยง ผ้าหม่ ผ้าปูที่นอน ผ้าขาวม้า ย่าม และ ตุง เป็นต้น

การทอผ้าแบบพื้นบ้านพื้นเมืองในภูมิภาคต่างๆ

   ๑. ผ้าพื้นบ้านไทย (ภาคเหนือ)

ผ้าซิ่นตีนจก
ผ้านุ่งของผู้หญิงที่เย็บเป็นถุงประกอบด้วยหัวซิ่นอยู่บนสุดหรือส่วนที่อยู่ตรงเอวตัวซิ่นอยู่ถัดลงมาและตีนซิ่นหรือเชิงซิ่นซึ่งทอเป็นลวดลายด้วยการจกจึงเรียกตีนจกและเรียกซิ่นชนิดนี้ว่าซิ่นตีนจก ขนาดกว้างแคบและสั้นหรือยาวของตีนจกต่างกันไปตามรูปร่างของผ้านุ่งและวิธีการนุ่งโดยเฉพาะตีนซิ่นจะมีลวดลายและสีสันแตกต่างกันไป

ผ้าหลบ
ผ้าสำหรับปูทับลงบนฟูกหรือสลีของชาวไทยเชื้อสายไทยยวนและไทยลื้อในภาคเหนือรูปแบบขแงผ้าหลบจะแตกต่างกันไปตามความนิยมของแต่ละกลุ่มชนชาวไทยยวนนิยมทอด้วยฝ้ายไม่มีลวดลายชาวไทยลื้อนิยมทอด้วยฝ้ายตกแต่งลายขิดที่เชิงผ้าทั้งสองข้างให้สวยงาม

ผ้าซิ่นไทยลื้อ
ผ้านุ่งผู้หญิงไทยลื้อบริเวณจังหวัดเชียงราย พะเยา น่าน หัวซิ่นนิยมต่อด้วยผ้าพื้นสีแดงตัวซิ่นทอลายขวางลำตัวด้วยสีสดเป็นลายคล้ายสายน้ำจึงเรียกว่า ลายน้ำไหล ซึ่งทอด้วยวิธีล้วงหรือเกาะตีนซิ่นไม่ตกแต่งลวดลายแต่ใช้ผ้าพื้นสีครามต่อตีนซิ่น

๒. ผ้าพื้นบ้านไทย (ภาคอีสาน)

กลุ่มอีสานเหนือ

เป็นกลุ่มชนเชื้อสายลาวที่มีกำเนิดในบริเวณลุ่มแม่น้ำโขงและยังมีกลุ่มชนเผ่าต่างๆ เช่น ข่า ผู้ไท โส้ แสก กระเลิง ย้อ ซึ่งกลุ่มไทยลาวนี้มีความสำคัญบิ่งในการผลิตผ้าพื้นเมืองของอีสานส่วนใหญ่เป็นผลผลิตจากฝ้ายและไหมแม้ว่าในปัจจุบันจะมีการนำเอาเส้นใยสังเคราะห์มาทอร่วมด้วยผ้าที่นิยมทอกันในแถบอีสานเหนือคือผ้ามัดหมี่ ผ้าขิดและผ้าแพรวา

1. ผ้ามัดหมี่ เป็นศิลปะการทอผ้าพื้นเมืองที่ใช้กรรมวิธีในการย้อมสีที่เรียกว่าการมัดย้อม(tie dye)เพื่อทำให้ผ้าที่ทอเกิดเป็นลวดลายสีสันต่างๆเอกลักษณ์อันโดดเด่นก็อยู่ตรงที่รอยซึมของสีที่วิ่งไปตามบริเวณของลวดลายที่ผูกมัดและการเหลื่อมล้ำในตำแหน่งต่างๆของเส้นด้ายเมื่อถูกนำขึ้นกี่ในขณะที่ทอลวดลายสีสันอันวิจิตรจะได้มาจากความชำนาญของการผูกมัดและย้อมหลายครั้งในสีที่แตกต่างซึ่งสืบทอดมาจากบรรพบุรุษการทอผ้ามัดหมี่จะมีแม่ลายพื้นฐาน 7 ลาย คือ หมี่ขอ หมี่โคม หมี่บักจัน หมี่กงน้อย หมี่ดอกแก้ว หมี่ข้อและหมี่ใบไผ่ ซึ่งแม่ลายพื้นฐานเหล่านี้ดัดแปลงมาจากธรรมชาติ เช่น จากลายใบไม้ ดอกไม้ชนิดต่างๆ สัตว์ เป็นต้น ผ้ามัดหมี่ที่มีชื่อเสียงได้แก่ เขตอำเภอชนบท จังหวัดขอนแก่น อำเภอบ้านเขวา จังหวัดชัยภูมิ เป็นต้น

2.ผ้าขิด หมายถึงผ้าที่ทอโดยวิธีใช้ไม้เขี่ยหรือสะกิดซ้อนเส้นยืนขึ้นตามจังหวะที่ต้องการเว้นแล้วสอดเส้นด้ายพุ่งให้เดินตลอดการเว้นเส้นยืนถี่ห่างไม่เท่ากันจะทำให้เกิดลวดลายต่างๆ ทำนองเดียวกับการทำลวดลายของเครื่องจักสานจากกรรมวิธีที่ต้องใช้ไม้เก็บนี้จึงเรียกว่า การเก็บขิด มากกว่าที่จะเรียก การทอขิด ผ้าขิดที่นิยมทอกันมีอยู่ 3 ชนิดตามลักษณะประโยชน์ใช้สอยเป็นหลัก คือ

ผ้าตีนซิ่น เป็นผ้าขิดที่ทอเพื่อใช้ต่อชายด้านล่างของผ้าซิ่น เนื่องจาก ผ้าทอพื้นเมืองจะมีข้อจำกัดในเรื่องของขนาดผืนผ้า ดังนั้นเวลานุ่งผ้าซิ่นผ้าจะสั้นจึงต่อชายผ้าที่เป็นตีนซิ่นและหัวซิ่นเพื่อให้ยาวพอเหมาะ

ผ้าหัวซิ่น ก็เช่นเดียวกันเป็นผ้าขิดที่ใช้ต่อชายบนของผ้าซิ่น

3.ผ้าแพรวา มีลักษณะการทอเช่นเดียวกับผ้าจก แพรวา มีความหมายว่าผ้าไหมหรือผ้าฝ้ายที่ทอเป็นผืนมีความยาวประมาณว่าหนึ่งของผู้ทอ ซึ่งยาวประมาณ 1.5-2 เมตร

-ผ้าแพรมน มีลักษณะเช่นเดียวกับแพรวาแต่มีขนาดเล็กกว่าเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสนิยมใช้ เช่นเดียวกับผ้าเช็ดหน้าและหญิงสาวผู้ไทนิยมใช้โพกผม

-ผ้าลายน้ำไหล ผ้าลายน้ำไหลนี้ที่มีชื่อเสียงคือ ซิ่นน่าน (ของภาคเหนือ) มีลักษณะการทอลวดลาย เป็นริ้วใหญ่ๆ สลับสีประมาณ 3 หรือ 4 สี แต่ละช่วงอาจคั่นลวดลายให้ดูงดงามยิ่งขึ้น ผ้าลายน้ำไหลของอีสานก็คงจะได้แบบอย่างมาจากทางเหนือ โดยทอเป็นลายขนานกับลำตัว และจะสลับด้วยลายขิดเป็นช่วงๆ

-ผ้าโสร่ง เป็นผ้านุ่งสำหรับผู้ชายลักษณะของผ้าโสร่งจะทอด้วยไหมหรือฝ้ายมีลวดลาย เป็นตาหมากรุกสลับเส้นเล็ก 1 คู่ และตาหมากรุกใหญ่สลับกันกว้างประมาณ 1 เมตร ยาว 2 เมตร เย็บต่อกันเป็นผืน

กลุ่มอีสานใต้
คือกลุ่มคนไทยเชื้อสายเขมรที่กระจัดกระจายตั้งถิ่นฐานอยู่ในแถบจังหวัดสุรินทร์ศรีสะเกษและบุรีรัมย์ เป็นกลุ่มที่มีการทอผ้าที่มีเอกลักษณ์โดยเฉพาะของตนเอง มีสีสันที่แตกต่างจากกลุ่มไทยลาว

• ผ้ามัดหมี่ในกลุ่มอีสานใต้ก็มีการทอเช่นเดียวกันนิยมใช้สีที่ทำเองจากธรรมชาติเพียงไม่กี่สีทำให้สีของลวดลายไม่เด่นชัดเหมือนกลุ่มไทยลาวแต่ที่เห็นเด่นชัดในกลุ่มนี้คือการทอผ้าแบบอื่นๆเพื่อการใช้สอยกันมากเช่น

ผ้าหางกระรอก จะมีสีเลื่อมงดงามด้วยการใช้เส้นไหมต่างสีสองเส้นควั่นทบกันทอแทรก

ผ้าปูม เป็นผ้าที่มีลักษณะการมัดหมี่ที่พิเศษเป็นเอกลักษณ์ต่างจากถิ่นอื่น

ผ้าเซียม (ลุยเซียม) ผ้าไหมที่นิยมใช้ในกลุ่มผู้สูงอายุ

• ผ้าขิด การทอผ้าขิดในกลุ่มอีสานใต้มีทั้งการทอด้วยผ้าฝ้ายและผ้าไหมแต่ส่วนมากมักจะใช้ต่อเป็นตีนซิ่นในหมู่คนที่มีฐานะทางเศรษฐกิจและสังคมดีเพราะชาวบ้านทั่วไปไม่นิยมใช้กัน ลักษณะการต่อตีนซิ่นของกลุ่มนี้นิยมใช้เชิงต่อจากตัวซิ่นก่อนแล้วจึงใช้ตีนซิ่นต่อจากเชิงอีกทีหนึ่งซึ่งแตกต่างจากกลุ่มไทยลาวอย่างเด่นชัด

๓. ผ้าพื้นบ้านไทย (ภาคใต้)

ผ้าพุมเรียง
ผ้าฝ้ายหรือผ้าไหมที่ทอโดยช่างทอผ้าบ้านพุมเรียง ตำบลพุมเรียง อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี ซึ่งมีชื่อเสียงในการทอผ้ายกดอกเป็นลวดลายต่างๆทั้งที่ทอยกดอกเต็มผืนผ้า และขนิดที่ยกดอกเฉพาะเชิงผ้า หรือยกดอกสิดดิ้นเงินดิ้นทองซึ่งนิยมทอกันมาแต่โบราณ

ผ้าเบี่ยงบ้านนาหมื่นศรี
ผ้าสำหรับพาดไหล่ของชาวบ้าน บ้านนาหมื่นศรี ตำบลนาหมื่นศรี อำเภอเมือง จังหวัดตรัง มักทอเป็นผืนสี่เหลี่ยมผืนผ้าหน้าแคบชายผ้าทั้งสองข้างทอเป็นผ้าพื้นสีแดงกลางผ้าทอยกเป็นสีเหลืองและแดง เป็นลายเรขาคณิต เช่นลายลูกแก้ว ลายขอ เป็นต้น ผ้าเบี่ยงใช้ห่มเฉียงไหล่หรือพาดไหล่ในงานพิธีต่างๆ

ผ้ายกนครศรีธรรมราช
ผ้าทอเป็นลวดลายโดยยกและข่มเส้นยืนขึ้นหรือลงไม่สม่ำเสมอและเพิ่มเส้นพุ่งเป็นสองเส้นหรือมากกว่าสองเส้นเข้าไปเพื่อให้เกิดลวดลายนูนหรือเพิ่มดิ้นเงินดิ้นทองเข้าไปให้สวยงามขึ้นผ้ายกมักทอเป็นเส้นเล็กๆ คล้ายดอกเรียงกันไปบนหน้าผ้า บางทีเรียก ผ้ายกดอก หรือผ้ายก ผ้ายกเมืองนครเป็นผ้ายกที่มีชื่อเสียงมาแต่โบราณ

๔. ผ้าพื้นบ้านไทย (ภาคกลาง)

ผ้าซิ่นตีนจก หาดเสี้ยว
ผ้าซิ่นตีนจกของชาวไทยเชื้อสายลาวพวนบ้านหาดเสี้ยว ตำบลหาดเสี้ยว อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย นิยมต่อหัวซิ่นสองชั้นด้วยผ้าพื้นสีแดงและขาวตัวซิ่นทอลวดลายขวางลำตัวตีนซิ่นนิยมทอลายจกด้วยสีสด เช่น สีแดง เหลือง ส้ม เป็นลวดลายไปจนสุดเชิงซิ่นหรือสุดตีนซิ่น

ผ้าซิ่นตีนจก คูบัว
ผ้าซิ่นตีนจกของชาวไทยเชื้อสายไทยยวนตำบลคูบัว อำเภอเมืองราชบุรี จังหวัดราชบุรี นิยมต่อหัวซิ่นด้วยผ้าพื้นสีแดงและสีขาวตัวซิ่นนิยมทอด้วยสีเข้มมีลายเป็นริ้วๆหรือทอยกเป็นลายเล็กๆขวางตัวซิ่น ตีนซิ่นตกแต่งด้วยลายจกจนเกือบสุดตีนซิ่น แล้วคั่นด้วยแนวเล็กๆ

ผ้าซิ่นตีนจก บ้านไร่
ผ้าซิ่นตีนจกของชาวไทยเชื้อสายลาวครั่ง อำเภอบ้านไร่ จังหวัดอุทัยธานี นิยมต่อหัวซิ่นด้วยผ้าพื้นสีขาว หรือไม่ต่อหัวซิ่นตัวซิ่นทอด้วยลวดลายมัดหมี่ตีนซิ่นตกแต่งด้วยลวดลายจกสีสด เช่น เหลือง แดง ส้ม ต่อจากลายจกลงไปทอเป็นพื้นสีแดงเป็นแถบไปจนเกือบสุดตีนหรือเชิงแล้วทอสลับด้วยสีเหลืองเป็นแนวเล็กๆ ขวางเชิงซิ่น